Монгол бичиг

Дэлхийн утга соёлын эрдэнэсийн санд нүүдэлчин монгол түмний оруулсан ‘Босоо’ хэмээх монгол бичиг үсэг өнө эртний түүхтэй ажгуу.

Яг хэдийнээс монголчууд ‘Босоо’ бичигтэй болчихов,хаанаас энэ бичиг үүсэв, хэн зохиов гээд бүрэн гүйцэт батлагдаагүй таамаглалууд нэлээд байдаг. Хэдрэгнээс үүссэн гэх бас жирэмсэн эхийн хэлбэр дүрсээр бүтсэн эсвэл хүний гарын хурууны дохио зангаагаар буй болсон зэрэг маш олон таамаглал эрдэмтэдийн дотор байдгаас “Уйгаржин”буюу 4-5 р зууны үеийн Уйгарын шинэ бичгээс үүссэн нь үнэнд ойрхон юм.Учир нь Уйгаржин бичгийн Уйгар гэдгийг өөрөөр тайлах аргагүй учираас тэр. Мөн өөрөөр босоо бичиг, хуучин монгол бичиг, худам монгол бичиг, уйгуржин бичиг гэж олон янзаар нэрлэдэг.

Уйгаржин бичиг нь Сири үсгээс гаралтай агаад Согдуудаар дамжин Уйгар, Монголд нэвтэрсэн гэж судлаачид үздэг.

Монгол  бичиг нь 1205 онд　Чингис  хаан Найман аймгийг довтлон нэгтгэсний дараа тус аймагт хэрэглэгдэж байсан уйгаржин бичгийг авч, албан ёсны бичиг болгосон хэмээн Монголын нууц товчоонд гардаг ба Юань улсын сударт бичсэнээр Найманы Таян хааны бичгийн сайд Тататунгаг төрийн тамганы хамт олзлон авч утга учрыг мэдэж ноёдын үр хүүхдэд зааж сургахыг үүрэг болгосон гэж бичигдсэн байдаг.Ихэнхи эрдэмтэд дээрхи өгүүлснээр монголд бичиг үсэг орж ирсэн гэж үздэг бөгөөд энэ нь нэг талыг барьсан, яаран түрэгдсэн, учир дутагдалтай  байна гэж боддог.Энэ тал дээр миний бие Ч.Далай гуайтай санал нэг байдаг юм.Чингис хаанаас өмнө монгол зарим аймаг Уйгаржин бичгийг авч хэрэглэж байсаныг түүхийн сурвалжуудаас харж тунгааж болох талтай.Тухайлбал Найман аймаг өөрсдөө монгол аймгийн нэг байсан бөгөөд Найман аймаг Уйгар ,Түргүүдтэй зэргэлдээ оршин байж эдгээр улсуудын соёлын нөлөөг авсан  байх учиртай юм.Учир нь БНМАУ-түүх 3 р боть дээр Найман аймгийг монгол аймаг байсан гэдгийг хангалттай баталсан байдаг билээ.

  Одоогийн байдлаар монгол хэлээр бичигдсэн уйгаржин бичгийн анхны дурсгалд  13-р зуунд урласан Чингисийн  чулууны бичгийг оруулдаг билээ.

Энэ  бичиг нь зөвхөн босоо чиглэлд бичдэгээрээ онцлог. Мөн үгийн эхэн дунд адагт буй үсгийн хэлбэр бага сага ялгаатай байдаг.

Монгол бичиг нь Баруун Монголын ойрад аялгуунд тулгуурласан тод бичиг, буриад аялгуунд ойртуулсан вагиндрагийн үсэг гэх мэт хэд хэдэн хувилбартай. Энэ нь монгол үндэстэн угсаатан хэл яариа өөр боловч бичиг үсэг нэгтэй байх, нэгдмэл байх гэсэн санааг агуулж баайгаа юм.

Мөн Аюуш гүүшийн зохиосон галиг үсэг нь  уйгаржин үсгийн хөгжилд томоохон хувь нэмэр оруулж, уг үсгээр  монгол хэлнээс гадна төвд, самгарди, хятад хэлний үгийг тэмдэглэх өргөн боломж нээгдсэн.

Үсэг бичигтэй болохоос өмнө монголчууд аян дайн хийхдээ хонины хорголоор цэргээ тоолдог,мод зомгол дээр тэмдэг дохио бичдэг  тухай Юань улсын сударт бичсэн буй. Дохио зангаа,юмыг  дүрсэлж зурах гэдэг нь шинжлэх ухааны хэллэгээр дүрслэх үсгийн ангилалд багтаан хэлэгддэг бөгөөд энэ нь бичиг  үсгийн үүслийн өмнөх үе шат болдог байна

Монгол бичгийн үүсэл хөгжил түүхийн үе шат болгонд бага багаар өөрчлөгдөн хэрэглэгдэж ирсэн бөгөөд улс орныг удирдаж буй лидерүүдээс шалтгаалан устаж үгүй болох аюулд ч орж байлаа.

Юань улсын үед гэхэд Уйгаржин үсгийг хэрэглэхгүй дөрвөлжин эвхмэл үсгийг төрийн хэмжээнд хэрэглэх зарлигыг 1269 онд Хубилай хаан гаргаж байжээ.

Зарлигыг буулган үзвээс:...Монгол үсэг бол олон үсгийн дээр буй,... Үүнээс хойш аливаад хашбуу тамга дарж,бичиг тараан буулгахад  монголын шинэ үсгийг хэрэглэж, басхүү хамтаар тус тусад түүний улсын үсгийг хавсруулагтун. . . хэмээжээ.Тухайн үед зоос мөнгө ,элчид олгох пайз хийгээд хууль цааз,сургууль соёл бүгд зарлигийн дагуу дөрвөлжин үсгээр бичигдэж мөрдөгдөж байлаа.

 Нөгөөтэйгүүр Хятадын Пэн Дая,Сюй Тин нар “ Хар Татарын тэмдэглэл” номондоо .... “Яньцинь хотын сургуулиудад уйгар бичиг үздэг.Бас Татар(Монгол) хэлнээс орчуулж сургахыг заалгадаг.Уг хэлнээс орчуулж  чадах болмогц хэлмэрч болгодог”...хэмээн бичсэн байна.Энэ нь уйгаржин монгол бичигтэй төрийн түшмэл,хэлмэрч,бичээч сургаж байсан сургууль бас  байсан гэдгийг хэлж өгч байгаа юм.

 

Монгол бичиг үсэг янз бүрийн хэлбэрээр хөгжиж байсан нь гайхалтай бөгөөд үндсэн бичиг үсэг урлаг үсэг болон гүн гүнзгий утга учир агуулан бидний үед уламжлагдан ирсэн нь бүүр бахармаар зүйл юм.Монгол нүүдэлчин түмний сэтгэлгээг шингээж бөөрөнхий ,дөрвөлжин,хээ угалз, тамганы хэлбэрээр бас бичиж болдогийг түүхээс бас харж болох юм.

Монгол бичиг нь захидал харилцааны үг хэллэгээр жигүүрлэн эртнээс олон улс оронтой холбогдож тусдаа шинжлэх ухаан болтлоо хөгжжээ.

1289 онд Аргун хааны Францын IV Филип хаанд бичсэн захидал.Ил хаадын үе гэгддэг Аргун хаан монгол бичгийг эрхэм болгон улс орны үндэс болгон хэрэглэж байлаа.Ил хаадын үеийн зоосон мөнгийг нэгэнтээ судлаач Бадарчийн Нямаа гуай тайлан уншиж олонд таниулжээ.

Доорхи зоосон дээр “ХАГААН НУ НЭРЭБЭРАРГУН НУДЭЛЭТГЭЛҮЛИСЭН АРИГУ АЛТАН ” шинэ хэллэгт буулгавал “Хааны нэрээр Аргуны дэлдүүлсэн ариун алтан ” гэж бичсэн ба зоосны дээд хэсэгт хөндлөнгөөр “АЛТАН” гэж бичсэн байх ба “Л” үсгийн гэзгийг гээгдүүлсэн алдаа гаргажээ.

 Эртнээс монгол бичгийн үсэг дүрсээр ёрөөл магтаал,утга төгөлдөр байх тэр бүхнийг бичиж сударын нүүр,сүмийн үүд хаалга,тамга дардас, хос уяанга зэрэг бүхий л зүйлыг тэмдэглэж зурдаг байжээ.Тиймээ үүсэл хөгжлөөсөө авхуулаад та бидний эрин үед устаж алга бололгүй ирсэн нь юутай аз завшаан бөгөөд цаашид улам хөгжүүлэн авч явах нь та бидний үүрэг билээ.

Эртний гайхамшигт судар, шашдир номын хуудаснаа эрдэм оюуны цаглашгүй гайхамшгийг бичиглэн үлдээх хэн боловч бодол бясалгалын түмэн учигын далай баян эрдэмд шамдаж уран үсэг бичгийн тиг нь хос мөнгөн мод болон нахиалж монгол бичгийн хээ хуар цэцэрлэгт хүрээлэн лугаа дэлгэрэн мандах болтугай. 

МОНГОЛ ЭМЭЭЛ

 Өнөөдөр  яагаад ч юм эмээлийн талаар бичмээр санагдаад......

Хүн төрлөхтөнд эмээл чухам ямар үүрэг гүйцэтгэсэн бол,хэзээ хаана үүссэн бол,монголчууд хэдийнээс хэрэглэж байсан юм бол гэдэг бодолд хөтлөгдөн  түүхийн бага зэргийн судалгаа хийж үзлээ.Их сонирхолтой юм.Хүн нийгмийн гал голомтыг асаан,ан амьтан гаршуулах арга ухааныг сэдэн малжих эх суурийг тавьсан тэр үеэс Монгол хүн нутгийнхаа байгаль цаг уурын өвөрмөц онцлогт тохируулан бэлчээрийн мал аж ахуйг эрхлэх явцдаа  малын  унах ачих,хөллөх ,ашиг шимийг боловсруулахын тулд олон төрлийн тоног хэрэгсэл хийжээ.Үүний нэг нь эмээл юм. Монгол орны газар нутгаас олдож буй суг зургаас үзэхэд эхний үед тохом дүүрэгтэй эмээл хэрэглэж дараа нь аажим аажимаар дөрөө бусад хэрэглэл үүссэн байна.

                                       
 Цаашлаад Хэрлэнбаян-Улаан уулын Хүйтэн хошууны хад орчмын  оршуулгаас илэрсэн монгол эмээл, Ноен уулын булшны  эртний Хүннү нарын амээл,Аблай хийдийн тууринаас холгүй газар 2500 жилийн тэртээх нэгэн гүнжийн оршуулганы хойлгонд зургаан морь дагалдуулсан байсныг олсны дөрөв нь эмээлтэй, хазаартай байсан ба 1929 онд Алтайн хязгаарын Ян голын хөндийд хийсэн малтлагын  М.Э.Ө. VI- V зууны үеийн булшнаас мөн эмээл, модон дөрөө тэргүүтэн гарсан зэрэг нэлээд эртний судалгаа археологийн олдворууд байдаг . М.Э.Ө. VI- V зууны үе бол Европынхон эмээл, дөрөө гэж мэддэггүй, мориндоо зөвхөн "нэмнээ,нөмрөг" (попон) төдийхөн хэрэглэж байсан цаг агаад М.Э  VIII зуун гэхэд л сая эмээлийг өргөн дэлгэр хэрэглэх болсон гэж бодхоор монголчууд тэднээс өмнө эмээл хэрэглэж байсан болж байгаа юм.2004 онд 13 р зууны үеийн язгууртан эмэгтэйн булш олдож дотроос нь бөгж,алтан бүрмэлтэй эмээл.дөрөө олдож байсан,Их эзэн Чингис хаан ан авд мордохдоо хэрэглэдэг алтан эмээл Өвөрмонголд байдаг гэх  зэргээс  үзэхэд  монголчууд эмээлийг хэрэглээд зогсохгүй уран нарийн хийц оруулж, алт мөнгө, эрднийн зүйлээр чимж гоёдог байсаныг эндээс харж болох юм.

 

Дээр өгүүлсэн баримт материал,бусад судалгаа эрдэм шинжилгээний бүтээлүүдийг үзэхэд үндсэндээ Монгол эмээл МЭӨ 1 р зууны 2 дугаар хагаст үүссэн байна гэж тодорхойлж болох юм.

Эмээл үүсэхээс өмнө агтавчийг хэрэглэдэг байжээ.Гэвч эрдэмтэд эмээлийн эхний хэлбэр агтавч гэдэгтэй санал нийлдэггүй бөгөөд агтавч бол зөвхөн тохом татхад хэрэглэдэг зүйл мэтээр ойлгодог .Хэлбэр хийц ижил төстэй ,нөгөө талаар эмээл үүсч, бий болоогүй  эрт үед  яах аргагүй хэрэглэсэн зүйл бол агтавч юм.Эмээл хэмээх нэрийн тухайд нэлээн олон эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарлаж сонирхолтой судалгаанууд хийсэн байдаг. Туркууд энэр гэдэг ба Манжууд энгэм,Тунгууст эмээлээ гэж хэлдэг байна.Монголчууд эд хэрэглэлдээ нэр өгөхдөө уул усны нэрийг оноож өгдөг байсантай холбоотой болов уу гэж би боддог юм.Эмээлт уул , Бүүрэг хайрхан,Ганзага уул гэх зэргээр нэрэлдэг  байсан нь магадгүй эртний нэршил байж болох юм.Доктор Х.Нямбуу гуай эмээл гэдэг үг нэмэх гэсэн утгатай гэж нэгэнтээ өгүүлсэн байдаг.Энэ бас л байж болох талтай морин дээр нэмж тавих,нэмэх хэрэгсэл гэдэг утгаар гэсэн үг юм.

 

Эмээлийг хийх арга ухаан мөн л эртнээс өнөөг хүртэл өөрчлөгдөн ирж , өөр өөрийн нутаг орны онцлогт тохируулан  шинэчлэгдэж байжээ.Ур хийцээсээ дархчууд шалтгаалан янз бүрийн зориулалтаар том хүний,хүүхдийн ,эрэгтэй эмэгтэй гэх зэргээр ангилан алт мөнгө оролцуулан хийдэг байна.Төрөл зүйлийн хувьд  Өвгөн Самбуу,Бүлтгэр Самбуу,Боржгон Самбуу,Хадаасан Самбуу, Эрвээлж эмээл,Тонжил эмээл,Харганан бүүрэгтэй эмээл,Үзэмчин эмээл ,Хасаг эмээл ,Буриад эмээл ,Тува эмээл гээд олон төрлийн эмээл байдаг.

Эрвээлж эмээл гэдэг бол хүүхдийн эмээл юм.Хөдөө нутгаар мэр сэр ганц нэг байдаг бөгөөд нэлээд ховордсон эмээлийн нэг юм.

Эмээлийг хүнд бэлгэлдэггүй гэх  юм уу гэрийн эзэн лугаа дээдлэн  шүтдэг ёсон монгол түмэнд  буй. “Эр хүний дотор эмээлтэй хазаартай морь гэх юм уу, Эр хүний чимэг эмээл”  гэх зэрэг эмээлийг эр хүнээс, ялангуяа нүүдэлчин ард түмнээс салгаж огт болохгүй гэдгийг хэлсэн үг юм.Ийнхүү Монгол  эмээл эртнээс эдүгээг хүртэл нүүдэлчин түмний амьдралд ихээхэн үүрэг гүйцэтгэж хөгжлийн янз бүрийн үе шат туулан бүтээгдсээр байна.

МӨНХ ХӨХ ТЭНГЭР

 

Хүн төрлөхтөн үүсэн бий болсон цагаас бөө мөргөл буюу тэнгэр хангайгаа шүтэх ёсон буй болсон гэж би боддог юм.Монгол хүн тэнгэр хангайдаа идээнийхээ дээжийг өргөж үргэлжид сүслэн биширч өөрсдийн амьдралыг даатган ирсэн түүхтэй.Магадгүй дэлхий дээр хамгийн байгалиа дээдэлсэн ард түмэн монголчууд байх.

 Одоогийн зарим эрдэмтэд бөөгийн ёсонг өнөөдрийн олон янзын шашны эхлэл гэж үздэг ч бас ортой болов уу . Монгол орны хээр тал ,уул нуруудаас олддог эртний сүг зураг , олдворууд басхүү энэ тэнгэр шүтлэгтэй ихээхэн холбоотой юм.

Бүр эртнийх гэж тооцогдох сүг зурагт хүмүүс араатан амьтан, шувуу зэргийг өөрсдийн чадах чинээгээр дүрсэлсэн байдаг бол он цаг наашлах тусам дүрслэх ур чадвар нь сайжирч араатан амьтдаас гадна тэнгэр хангайдаа зохицон амьдарч буйг дүрсэлсэн байдаг.Тэгэхээр тухайн өөрийн  овог аймгийн шүтээн болох араатан амьтан,шувуудийг зурж үлдээсэн хэрэг.

Шинжлэх ухааны үүднээс он тоолол хөөж үзвэл монголын нутаг дэвсгэр дээр амьдарч байсан овог аймгууд МЭӨ III зууны үед ангит нийгэмд шилжихээс өмнө хүй нэгдлийн зохион байгуулалтанд байсан учир бөө мөргөл нь шинэ чулуун зэвсгийн үеэс шүтсээр ирсэн их эртний зан үйл,тэнгэр шүтлэг болж байгаа юм. Хүн сүргийн үед бие бялдрын хөгжил ихээхэн ач холбогдолтой байсан бол овгийн байгууллын үед бие бялдрын зэрэгцээгээр оюун сэтгэлгээний хөгжил илүү ач холбогдолтой болж байгалиас заяасан увидсын эрдэм чадвартай хүмүүсийг ихээхэн хүндэтгэдэг болсон байна. Энэ үеэс “бөө” (бөөгнүүлэгч, цуглуулагч)- гийн үүрэг оролцоо ач холбогдол улам ихсэж, яваандаа бөөг шүтэх тогтолцоо бүрдсэн байна.

Эдгээр увьдас сэтгэлгээтэй хүмүүс эхийн эрхт овгийн байгууллын үед бөө мөргөлийн зан үйл хэргийг эрхлэн явуулж улмаар тэдний дотроос хэн илүү муу нөлөө, хүч чадалтай нь овгоо зонхилон тэргүүлж байжээ.Ихэнхидээ  отог (бүлэг буюу гал), омог, аймгуудын удирдагч нар нь бөө байсан байна. Эхийн эрхт байгууллын үед эмэгтэй хүний нийгмийн байр суурь нь эрэгтэйчүүдээс өндөр байсан тул бөө мөргөлийн үйл хэргийг эрхэлж буй бүх эмэгтэйчүүдийг “Идүгэн” гэж нэрлэдэг байв.

 

Эртний монгол ,түрэг хэлнээ (tangrici) тэнгэрч гэж бөөг нэрлэж байсан ба тэнгэрийн доор ,газрын дээр аж төрөхөөс өөр аргагүйг мэдэрсэн Хүн улсын эзэн Модун шаньюгийн “ Тэнгэр газар төрүүлж,Наран саран  өргөмжилсөн “ хаан гэж гардаг нь мөн л тэнгэр хэмээх далд, оюуны их шүтэлцээт бөөгийн тухай өгүүлэж байсан хэрэг юм.Тэгэхээр бөөтэй холбоотой тэнгэр хэмээх ухагдахууныг давхар авч үзэхээс өөр аргагүй. Тэнгэртэй хүн,Тэнгэр нь хаясан амьтан,Тэнгэр мэдтүгэй,Тэнгэрээ гээсэн амьтан ,Тэнгэр минь гэхчлэн тэнгэртэй холбоотой үг хэллэг эртнээс хэлэгдэж монгол түмний дунд хэрэглэгдэж иржээ. Плано Карпини нэгэнтээ тэмдэглэлдээ " Монголчууд ганцхан тэнгэрийг шүтдэг,тэр нь нүдэнд үзэгдэх ба үл үзэгдэх аливаа бүхнийг захирдаг" гэсэн бол Мөнх хаан " Бидний монголчууд цорын ганц Мөнх тэнгэрийг шүтэж,төрж үхэхийн заяа тавилан мөнх тэнгэрийн тааллаар болно." гэж хэлжээ. МНТ-нд Хорчи ирт Тэмүүжинг хаан болоход ид шидийн аргаар тусалсан гэх буюу дайн байлдаан хийхийн өмнө Бурхан Халдун ууланд гарч бүсээ тайлж,хүзүүндээ өлгөж Тэнгэр хангайтай харьцаж  байсан тухай бичсэн байдаг.

Бас Тэмүүжинд Чингэс гэдэг цол хайралсан нь бөө мөргөлтэй холбоотой байх магадлал өндөр байдаг байна. Бөө мөргөлийн эртний дуудлаганд " Чингэс удганы үлээсэн гал " гэж гардаг бөгөөд Чингэс хэмээх нэрэнд "Тэнгис далай,өргөн хүрээ,хүч чадал" гэсэн нэгэн ёртөнц дэлхийг багтаасан, тэр бүхэл ойлголтийг агуулдаг байна.Тийм ч учираас Чингэс хаан чадалтай бөө удганыг өршөөлгүй шийтгэж чаддаг байсан баримтууд ч бас байдаг. 

Эртний Юань улсын сударт "Жил бүр  Тай-мяогийн дөрвөн удаагийн тахилгыг Хаанбалгасанд үйлдэхэд монгол бөө удган гарч, онгод шүтээнээ дуудан бөөлдөг байжээ" .Мөн Монгол хаад жил бүрийн 6 сарын 24 нд Шанду хотод их тахилга үйлддэг байсан ба 9 сардаа Шао-фан-юанд нэг адуу,гурван хонь гаргаж ,шимийн архи,мөнгө зоос ,торго нэхмэлийн зүйлс хуримтлуулан монгол бөө,удган нар монгол хэлээрээ бөөлж тахидаг байсан нь бичигдэн үлджээ. Үнэхээр 13-14 зуунд Монголчуудийн амьдралд бөөгийн ёсон эх байгаль дэлхийгээ хайрлах, гүн гүнзгийг агуулсан байдлаараа бат бөх хадаглагдан хөгжиж байжээ.Аляскаас Альпийн бэл хүртэл өргөн уудам нутагт өнөр олон овог аймгийг нэгтгэсэн эх газрын монгол түмэн эдүгээ мөн хэл соёл нь өөр боловч цаана орших утга санаа нэг байдаг гэдгийг бас харж болох юм. Тухайлбал бөөг түрэгүүд хам(кам),казакууд(багсы),якут(оирун),солонгосууд (шам),оросууд(шаман)гэж хэлдэг байна.Кам гэдэг бол сам,самнах,цамнах  ба ойрун гэдэг нь ойж буух,багсы нь багш эрдэмтэн мэргэд гэсэн утгыг агуулсан байдаг.Нэгэнтээ яах аргагүй нүүдэлчин ард түмнээс үүсэж ,нүүдэлчин ард түмнээрээ шүтэн биширдэг эх байгаль хэмээх уул усаа дээдлэн, Мөнх хөх тэнгэртээ залбиран сүсэглэх бөөгийн ёсон эдүгээ ч хөгжин өөрчлөгдсөөр байна.Орчин цагт бөө ихээр бий болсон нь нэг талаар байж болох бөгөөд эрдэмтэй чадалтай,үе удам дамжсан жинхэнэ бөөнүүд удахгүй үлдэж хоцрох нь лавтай юм.Би энд нэгэн хүнийг хэлэхгүй байхын аргагүй гэж бодож байна .Олхонуд овгийн Дондогийн Бямбадорж зайран хэмээх энгүүн их эрдэмтэй хүний бөөлж буйг үзээд үнэхээр биширч  билээ.Яах аргагүй байгаль дэлхийтэй,Мөнх хөх тэнгэртэй холбогдон элдэв сонин байглийн үзэгдэлийг энгийн бидэнд үзүүлж харуулж чадаж байсан юм.Тэр их хүнтэй хэдэн хором уулзаж яарилцах зуур басхүү энэ багахан судалгаанд нэмэр болохуйц санааг хэлж өгч билээ.Тэр санаа бол Бөө мөргөлийн хэллэг бол яруу найраг ,аман яриа,уран үг ,магтаал үг болдог  гэдгийг мэдэж авсан юм.Нэгэнтээ ардын аман зохиолд (Бум-эрдэнэ): 
                               Цустыг алаад өссөн

                               Цулбууртныг хөтлөөд очсон

                               Долоон насанд дориглоод төрсөн

                               Хүрсэндээ хөө мөртөө

                               Харгалзсандаа хар мөртөө

                               Эр бүгдийг алаад бах нь ханадаг

                               Эм бүгдийг олоод сэтгэл ханасан

                              Эрийн сайн Хажир хар - гэсэн нэгэн хар тэнгэрийг хэлсэн бол "Хөхөлдэй мэргэн туульд": Харзын усыг буцалтал хэлдэг 

                           Хад чулууг хагартал хэлдэг 

                           Хайрт хар хэмээх түшмэлтэй юмсан гэж" бөөгийн дүр төрхийг хэлсэн байдаг.

Ер нь эрт дээр цагын монгол яруу найраг, аж амьдрал дээр тулгууралсан үг хэллэг аман байдлаар уламжлагдан ирсэн байдаг бөгөөд бөөгийн яруу найраг ч үүн лугаа адил үе дамжигдан өвлөгдөж ирсэн ажээ.Орчин цагын бөөгийн яруу найрагын томоохон төлөөлөгч бол дээр дурдсан Д.Бямбадорж гуай юм. За ингээд түүний бичсэн бөөгийн андгайгаас та бүхэндээ хүргье.  

                                            Төрийн сүлдээ дээдлэн шүтнэ

                                            Түмэн олноо хайрлан хүндэтгэнэ

                                            Унаган байгалиа дээдэлж сахина

                                            Уул усаа хүндэлж хайрлана..... хэмээжээ.
Энэхүү андгай тангарагт өгүүлсэнчлэн байгаль дэлхий,хүн ард ,улс гүрэн тэр чигээрээ багтан орж ,тэрнийхээ төлөө дээд тэнгэртэйгээ холбогдон учирдаг  бөөгийн ёсон бас монгол түмний зан заншил ,үйл хөдлөлтэй холбоотой байдаг ажээ.
Тиймээ нүүдлийн соёл иргэншилтэй монгол түмэн эрт үес наран саран,од эрхэс, тэнгэр хангайтай холбогдон улирал жилийг тогтоон өөрсдийн үйл хөдлөлийг уялдуулан ирсэн шигээ орчин үед бөөгийн ухааныг нарийн чанд судлан  амьдрал ахуйдаа хэрэглэх нь зайлшгүй шаардлагатай юм. 

БҮҮВЭЙН ДУУ

  Эх үрсийн энэрхүйн нинжин сэтгэлийн тод илэрхийлэл болсон “ бүүвэйн дуу хэмээх, уриа дуудлагын шинж чанартай, энэхүү өвөрмөц дуу нэн эртний улбаатай бөгөөд, овог аймаг үүссэн тэр үетэй холбоотой гэж судлаачид үздэг байна. Тэгээд ч дуун ухааны дээж хэмээн үзэж иржээ. Бүүвэйн дууг яг төдийд үүссэн гэж нотлоогүй боловч, домоглон хэлэлцэх нь олонтой байна.
Энэ тухай нэгэн домогт, хээр хаягдсан хүүг　тэжээж өсгөсөн чонотой холбож домоглодог бол, бүү ай гэсэн үгнээс үүссэн ч гэдэг. Юутай ч бүүвэйн дуу зохиогдсон цагаасаа хэд хэдэн хувилбараар аялаж дуулсаар иржээ. Тухайлвал: Бүүвэй гэсэн ганц үгээр давтан, намуун уянгалаг аясаар, нялхасыг тайвшруулан нойрсуулдаг.
Нөгөө нь шүлэглсэн үг зохиож, түүндээ ая оруулан зөөлөн дуулж бүүвэйлдэг байна. Заримдаа “Бөндөн Бөндөн” гэсэн үгээр ч бүүвэйлдэг. Газар газар өөр өөрөөр хэлэгддэг боловч гол төлөв төв халх хэллэгээрээ дууддаг.
Заримдаа бүүвэйлж байснаа хүүхэд нойрсоод эхлэхэд, маш зөөлнөөр аман дотроо намуухнаар аялах явдал ч байдаг. Ийнхүү бүүвэйн дууны уянган ая, үгийн цэцэлсэн утга, үйл хөдлөлийн жигд хэмнэл, хүүхдийн бяцхан гарт мэдрэгдэх эхийн булбарай хөх, эхийн уураг сүүний амт, бүхэн нэгдэж, хүмүүн болохын заяа тэгширдэг ажээ.
Энэ тухай эрдэмтэн зохиолч, соён гэгээрүүлэгч, хөдөлмөрийн баатар Лодонгийн Түдэв гуай бичихдээ: “ Бүүвэйн дуунд уясаж, өссөн хүүхэд, өр нимгэн сэтгэл зөөлөн, зүрх энэрэнгүй, хүн болдог нь нэгэнт шалгарсан, нотолгоо шаардахгүй үнэн” хэмээсэн нь тун ч учиртай ажээ.

Тоон бэлэгдэл

Монгол нутаг дээр хүн сүргээрээ амьдрах болсон эрт цаг үеэс нүүдэлчин түмэн газар шороо,уул ус, тэнгэр хангайгаа шүтэн хувь заяа төөргөө даатгаж ирсэн түүхтэй.Нүдэнд үзэгдэж амьдрал ахуйдаа нэвт шингэсэн байгаль юмс үзэгдлийг шүтэж дээдлэж байсан энэ байдал аажим аажмаар билэгдэл зүй болон уламжлагдаж эдүгээгийн бидний түүх болон хадаглагдсан  билээ.

Уламжлалын нандин түүх болсон энэхүү билэгдэл зүйд тусдаа шинжлэх ухаан болтоо хөгжсөн салбар бол яах аргагүй тоон билэгдлиин ухаан. Тухайлбал хадны сүг зураг,хүн чулуун дээрхи дүрслэл нь тэнгэр рүү тэмүүлсэн бугын дүрс байдаг бөгөөд энэ нь тухайн овог аймгийн шүтлэг цаашлаад хил хязгаар газар нутгийг өгүүлдэг.

Үүнииг тоон билэгдлийн хувьд авч үзвэл анхдагч тоо болох нэг,ганц гэсэн локиг утгийг агуулдаг ба зөвхөн бид буюу манай хил хязгаар, ганцхан бидний газар нутаг хэмээх утгийг ч агуулаж байдаг байна.Үүнээс үүдээд монголчууд есийн тоог чухам яагаад дээдлэж ,билэгдэж байдаг талаар одоо өгүүлье.

 Ноён уулын булшнаас олдсон Хүннүгийн (м.э.ө-III зуунаас м.э-I) үед хамаарагдах 2,6х1,95 метр хэмжээний ширмэл ширдэг дээр дараалсан есөн буга,есөн хар цагаан модыг дүрсэлжээ.Мод бол үржин дэлгэрэх, буга бол овгийн шүтээн бөгөөд ес байдаг нь дээд тэнгэр гэсэн утгийг харуулсан байна.

Монголын Нэгдсэн Улс байгуулагдсан үед ч есийн тоо тэнгэр язгуур гэсэн утгаа алдсангүй.Их эзэн хааны есөн өрлөгжанжин ,есөн хөлт цагаан сүлд туг гэхчлэн есийн тоотой холбоотой уламжлат билэгдэл зүйн жишээнүүд ихээр гардаг билээ.

Энэ үеийн шүтлэг бишрэл дийлэнхидээ бөө мөргөлтэй холбоотой байсан болхоор бөөгийн ерөн есөн тэнгэр,есөн есөн 81 тэнгэрииг дуудах гэх мэтчлэн тэнгэр язгуур гэсэн утга санаа байнга давтагдан гарч хэрэглэгдэж байжээ.

Тэрчлэн үе удмаа сахин дээдлэх ураг удмийн уламжлалд есөн үеээ мэдэх,есөн үе хүрч байж шинэ үе үүсэх,цэвэр ген цус буй болох баримтлахгүй бол цус ойртох ,аажмаар удам тасрах гэх зэргээс үзэхэд тэнгэр язгуур гэдэг утгаас гадна цэвэр ариун нандин гэсэн утга бас байгааг мэдэж болох юм. Нэг үгээр хэлэхэд монгол хүний ураг удам цэвэр ариун нандин байснаараа тэнгэрлэг дээд язгуурынх болох учиртай.Тиймээ Ес хэмээх тэнгэрийн заяат хүмүүний утга, монгол хүн,монгол газар шороо,монгол амьдрал ахуйдаа нүүдлийн бүхий л эд хэрэглэлд нарийн шингэж хүн төрлөхтний соёл иргэншилд "Есөн" үеэрээ дээдлэн хүндэтгүүлэх монгол түмний язгуурын их тоон билээ.

Гэнгүн цэрэг буюу Монгол цэрэг

Тэртээ он жилүүд улиран одож түүхийн нэн шинэ үе нэгэнтээ эхэлжээ.Улс орон бүр өөр өөрийн домог болсон түүхэн зам,түүхэн эргүүлэгтэй билээ.Монгол эх нутаг минь хүн төрлөхтний түүхэн ээдрээтэй цаг мөчийг өөртөө агуулан эв эгэл дав даруухан байсаар л .........
Он цагыг хэлхэн ,шарласан хуудсыг түүчлэн нэгэн хааны тухай өгүүлье.

1271 он “ Их Монгол улс” “Их Юань” улс болон өөрчлөгдөв.
Хубилай хаан яагаад монгол нэр өгсөнгүй вэ? Яагаад хятадын хаадын өнгөрсөн төрүүдийн хэвшилт ёсыг дагав.?
Хятадын эртний шүлэглэлт нэгэн сударт “Да-цзай цянь-юань” буюу”Өнө удаан түвшин энх” хэмээх үг гардаг бөгөөд энэ шүлгийн “Юань” гэдэг үгийг авсан гэж зарим эрдэмтэд үздэг билээ.”Энх мөнх” гэсэн утгаараа байж магадгүй ч ханзны утгаар нь хөөж үзвэл” Юань” буюу
”元”(гэн гэж уншдаг япон хэлээр) нь “Эх үүсвэр,уг удам,язгуур үндэс” аливаа юмны эхлэлийг заах утга гарч ирдэг бөгөөд энэ утгаар нь ойлгож одоогийн “Дайду буюу Бээжин “ нд Их Юань улсыг монголчууд бид анх байгуулсан гэвэл арай илүү утгатай байх болов уу.За ямартай
ч 1271 оноос хойш 97 жил хятадын төрийн эрхийг “Их Юань” нэрээр барьж улс орноо удирдаж байсан түүх Монголоос өөр хаана ч байхгүй юм даг.
Хубилай хаан өвөг дээдсийн “Алтан ургын бодлогыг” үргэлжлүүлэн хил хязгаар харгалзахгүйгээр аян дайн хийж улс орноо улам ихээр тэлж хүчирхэгжиж байлаа.
Хубилай хаан 1271онд Япон улсын эзэн хаан Камэяама(亀山天王)-д элчээ илгээжээ. Монгол элч хагас жил гаран Японд хариугаа хүлээсэн боловч Камэяама хаан болон хааны зөвлөхүүд дуугай өнгөрхөөр шийдэж ямарч хариу өгсөнгүй.Энэ нь “Танай улс манай улсын хараат түшиг улс болж даруй алба хашиж буй элчийг буцаах” утга бүхий тулган шаардах бичиг байжээ. Ийнхүү Хубилай хаан 1274 онд Япон улс руу дайн зарлаж 900 усан онгоц,25 000 цэрэгтэйгээр довтолжээ.

Эзэн Хаан Камеяамагийн тамгын түшмэл Ёшида Цунэнага-ын тэмдэглэл баримт бичигт (Кичизокуки) “Буней(文永 гэдэг нь эзэн хааны он тоололын нэр) наймдугаар он, есдүгээр сарын 21 дэхь өдөр. Өрнийн мэдээлэгчдээс (Өмнөд Сүн, Гуулин улс) Хойд зэрлэгүүд (Монголчууд) дайнд бэлтгэн Флот зэхэж буй талаар уламжлав…Мэдээг Куродо Саемон гон но сукэ Тайра Тобо хүлээн авсан болно.” хэмээн бичиж үлдээжээ.Энэ үеийн тагнуулийн мэдээг харахад японы цэргийн жанжин,эзэн хааны зөвлөхүүд ихээхэн сандралдаж байнга эзэн хааны өргөөнд хуралдаж монгол цэргийн зэр зэвсэг,дайны бэлтгэлийн тухай хэлэлцэж байсан байгаа юм.Японы түүхийн хуудаснаа Монголчуудийн довтолгооныг “Гэнкоү буюу 元寇” гэж нэрлэдэг бөгөөд үгийн задаргаа хийж үзвэл мөнөөх л дээр үзүүлсэн” Гэн буюу Юань” “Коү буюу зэрлэг,балмад,өш хонзон” гэсэн утгаар тайлагдаж Юань гүрний зэрлэгүүд гэж орчуулж болхоор байгаа юм.Тухайн үед Япон улсын засгийн газрын тэргүүнд北条 時宗(Хо Жиёо Токи Мүнэ)хэмээх Камакүрагийн 8 дахь үеийн жанжин ахалж байсан бөгөөд Хубилай хааны тулган шаардах бичгийг хүлээн зөвшөөрөхгүй элчийг хааны ордонд нэвтрүүлээгүй шийдвэрийг гаргасан жанжин бол энэ хүн юм.

Ер нь Их Юань улсын элч 1266 оноос эхэлж Японд иржбайсан бөгөөд 1271,1274,1275,1281 онуудад дахин дахин улсын албан бичигхүргүүлэж байжээ.Эдүгээ 1266 онд бичсэн Юань улсын элчийн бичиг хадаглагдаж байдаг бөгөөд уг бичигт " 至元(ЖИ ЮАНь) 3 дугаар он 8 сар" гэж бичсэн байдаг билээ. 至元(ЖИЮАНь) 3 дугаар он гэдэг нь 1266 он бөгөөд至元(ЖИЮАНь) он тоолол Хубилай хаан Их Юань улс гэж зарлаагүй байх үе ба улсаа байгуулах гэж өвөр хоорондоо дайтаж байх үеэс эхэлсэн тоолол юм. Аригбөх Хубилай хоёрын тэмцэл намжиж Юаньулсаа байгуулах үйл явцтай зэрэгцэн гадаад харилцаагаа өргөжүүлэх бодлого эрэлхиилж байсныг эндээс харж болох юм.

 Бас нэг сонирхол татсан зүйл бол монгол дөрвөлжин үсэгтэй тамганы хуулбар. Тамга Такашима арлын эрэг орчим хайрцагтайгаа унасан байсныг арлын оршин суугч Куничи Мукэа олж хадгалж байгаад судлаач Торао Мозайд авчирч өгчээ.Тамгын жинхэнэ эх Такашима арлын захирагчийн мэдэлд хадгалагдаж байдаг аж. Тамганы бичээс нь Төвдийн Пагва ламын системчилсэн монгол дөрвөлжин үсэг. Хубилай хаан тухайн үедээ Монголын Их Юань гүрний бүрэлдхүүнд багтсан олон улс аймгийн хэл авианд зохицсон бичгийн төгс үсэгтэй болохыг эрмэлзэж байлаа. 1269 онд Пагва лам төвд үсэгт суурилан системчилсэн дөчин нэгэн үсэгтэй цагаан толгойг Их Хаанд өргөн барьсан нь хожим Монгол дөрвөлжин үсэг хэмээн алдаршсан юм. Гэвч тухайн үеийн нөхцөл байдал, авиа тэмдэглээний адармаатай дүрслэл зэргээс шалтгаалаад өргөн тархаж чадаагүй болно. Тамгыг зуутын даргаас дээш зиндааны цэргийн эрхтэн эзэмшиж байсан болов уу. Бичээс нь “Нэг зуугаас мянган цэргийн захирагч” хэмээн уншигдана. Тамганы ар талд “Жи Юаний 14 дүгээр он” гэжээ.Энэ нь Хубилайн хаанчлалын үе тодруулбал 1277 онтой дүйнэ. Монголчууд Япон улсын эсрэг анхны довтолгооноо 1274 онд хийсэн . Тэгвэл тамганы эзэн хоёр дахь довтолгооны үеэр буюу 1281 онд амь үрэгдсэн аж.

 

 

1274 оны 11 сард Хубилай хааны анхны флот солонгосын Хаппо боомтоос Наран улсыг зорин хөдөллөө. Их бага 900 орчим усан онгоц хөлөглөсөн дөрвөн түмэн цэрэг зам зуур Цусима, Ики арлууд Хакозаки боомтыг эзлэн Кюүшү арлын Хаката буланд газардав. Монголчууд асар их хохирол амсан байж багагүй амжилт олсон боловч 19-ний өдрийн шөнө дэгдсэн далайн шуурга тэдний мөрөөдөлд эцсийн цэг тавьжээ. Монгол цэргийн довтолгооноос хамгаалж Кюүшү арлын эрэг дагуу их хэмжээний далан ,өндөрлөг газруудыг барьж  байгуулж байжээ.

 Хубилай хааны элч нарын нэрийг Туушин, Сартуг, Хо Венчү, Сэцэн, Ханву Сүк хэмээнсудлаач Накаба Ямада 1916 онд Лондонд хэвлэгдсэн “Ghenko: The Mongol Invasion of Japan” (Японд халдсан Монгол довтолгоо) номондоо  дурьдсан байна.Тэд Камакура дахь Шогун Хожа Токимунэ-гийн ордонд хөл тавьсан анхны бөгөөд сүүлчийн Монгол элч нар байлаа. Харамсалтай нь Шогун Хубилай хааныг үл тоомсорлон элч нарыг хөнөөхийг тушаав. Тэднийг Камакурагын үеийн цаазын газар болох Тацуно кучи яама (龍の口山)-Луугийн ам ууландцаазалжээ. 1500 оны эхээр лам Ничиго цаазлагсадын сүнсийг амраах зорилгоор энэ газар сүм байгуулсан нь Жориюжи сүмийн эхлэл байжээ.Монголын таван элчийн хөшөө эдүгээ энд түүх өгүүлэн оршино.

 Тиймээ монголчууд та бидний Их хаан Чингисийн үр сад болох Хубилай хааны  Япон улсад хийсэн аян дайн ийнхүү  эдүгээ түүхийн хуудаснаа  шарлан үлджээ.